Αρσένι Ταρκόφσκι (1907-1989)

ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

Αρσένι και Αντρέι Ταρκόφσκι

Ακούγοντας το όνομα Ταρκόφσκι, συνήθως συμπληρώνουμε νοερά: Αντρέι. Πόσοι γνωρίζουν όμως πως τα ποιήματα που αγαπήθηκαν μέσα από τις ταινίες του Αντρέι Ταρκόφσκι ανήκουν στον Αρσένι Ταρκόφσκι, πατέρα του σκηνοθέτη;

Ο τελευταίος ποιητής του Αργυρού αιώνα της ρωσικής ποίησης έζησε μια μεγάλη σε διάρκεια ζωή: πέθανε στα ογδόντα δύο του χρόνια, τρία χρόνια μετά τον γιο του. Ζωή μεγάλη και δύσκολη για οποιονδήποτε άνθρωπο: στις φωτιές των δύο παγκοσμίων πολέμων, στη λάβα της Επανάστασης. Ζωή αποπνικτική για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο στα πυρά του σταλινικού καθεστώτος κι αργότερα στο βάλτο του καθεστώτος του Λεωνίδ Μπρέζνεφ. Ζωή πικρή για έναν ποιητή, που αναγκαζόταν να γράφει «για το συρτάρι», αποκομμένος από τους αναγνώστες του, να γράφει χωρίς να διαβάζεται. 

Πολλοί μεγάλοι Ρώσοι ποιητές και συγγραφείς διώκονταν, βασανίζονταν, δολοφονούνταν. Ο Αρσένι Ταρκόφσκι δεν φυλακίστηκε, δεν κυνηγήθηκε, δεν απειλήθηκε. Απλά, τον είχαν καταδικάσει σε λήθη. Τα βιβλία του δεν απαγορεύονταν. Απλά, δεν εκδίδονταν. Δεν υπήρχε. Όμως ο Αρσένι Ταρκόφσκι, όπως τόσοι και τόσοι συμπατριώτες του, έλαμψε διά της απουσίας του. Λίγοι γνώριζαν την ποίησή του, μα αυτοί οι λίγοι την αγάπησαν και την δέχθηκαν σαν μήνυμα από το παρελθόν, σαν συνέχεια της κλασικής ρωσικής λογοτεχνίας.

Ο Αρσένι Ταρκόφσκι γεννήθηκε το 1907 και διαμορφώθηκε ποιητικά στα τέλη της δεκαετίας του ‘20. Αλλά το πρώτο του βιβλίο, Πριν το χιόνι, είδε το φως μονάχα το 1962.
Ο Ταρκόφσκι «δεν είχε φανερή ποιητική βιογραφία», γράφει ο δημοσιογράφος και ποιητής Γιούρι Κουμπλανόφσκι, προλογίζοντας μία από τις ποιητικές συλλογές του Ταρκόφσκι, «δεν είχε δηλαδή σημαντικούς σταθμούς τους οποίους ορίζουν οι εκδόσεις και οι κριτικές των βιβλίων του, τα διαλείμματα ανάμεσα στις εκδόσεις, οι αντιδράσεις των αναγνωστών του, οι συζητήσεις γύρω από το όνομά του. Ίσως γι’ αυτό και ο ίδιος θεωρούσε το έργο του μονολιθικό και όχι σε εξέλιξη. Ίσως γι’ αυτό το λόγο το έργο του δύσκολα χωρίζεται σε ποιητικές περιόδους... Και συχνά δεν υπάρχουν καν ημερομηνίες κάτω από τα ποιήματά του. Ο χρόνος για τον Ταρκόφσκι είναι ενιαίος». 

Ο Ταρκόφσκι, όπως και οι ήρωες πολλών ρωσικών παραμυθιών, ζούσε πρόσωπο με πρόσωπο με τον καθρέφτη, που επί χρόνια ολόκληρα ήταν και ο μοναδικός μάρτυς και κριτής της δουλειάς του, του «άυπνου προσώπου της ματαίας εργασίας». Μονάχα εκεί αποκαλύπτονταν τα σημάδια του χρόνου που κυλούσε. Αρνούμενος να συμβιβαστεί, να υποκύψει, «πούλησε τα καλύτερά του χρόνια για τους ξένους στίχους», όπως λέει ο ίδιος στο ποίημα «Μεταφραστής». Επί δεκαετίες ολόκληρες, ο σοβιετικός αναγνώστης τον αναγνώριζε ως μεταφραστή ξένων ποιητών: αυτή τη μοίρα σφράγισε σχεδόν όλους τους μεγάλους Ρώσους ποιητές, τον Πάστερνακ και τον Μάντελσταμ, την Αχμάτοβα και την Τσβετάγιεβα και άλλους. Έστω και μέσα από ξένες φωνές, αλλά ακούγονταν. Έστω και μέσα από ξένους στίχους, αλλά διαβάζονταν. Και όσοι μπορούσαν ν’ ακούσουν και να διαβάσουν μέσα από τις γραμμές, καταλάβαιναν.

Έτσι ο Ταρκόφσκσι διαφύλαξε την ελευθερία του, τη δική του ποίηση. Την έκρυψε, «όπως κρύβεται η πεταλούδα στο κουκούλι», έστω και με το βαρύτατο τίμημα της λήθης. Η επίσημη λογοτεχνία τον αγνόησε, διότι δεν κολάκευε το καθεστώς και τους φύλακές του, διότι δεν ξεπουλήθηκε. Έτσι, κατά κάποιον τρόπο, ο Αρσένι Ταρκόφσκι παρέμεινε Ρώσος και όχι σοβιετικός ποιητής. 

Οι ίδιες αξίες οδηγούσαν στην Τέχνη και τους δυο Ταρκόφσκι, πατέρα και γιο. Τα ποιήματα του πατέρα αποτελούν κλειδιά για τις ταινίες του γιου, ενώ οι ταινίες του γιου λειτουργούν, με τη σειρά τους, ως οπτική έκφραση των ποιημάτων του πατέρα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι οι ταινίες του Αντρέι Ταρκόφσκι χαρακτηρίζονται ποιητικά: λυρικές, βαθύτατα φιλοσοφικές, οξύτατα ψυχολογικές και αληθινές.

Ούτε ο πατέρας, ούτε ο γιος πρόδωσαν τις αρχές τους. Δεν απογοήτευσαν όσους τους αγάπησαν. Δεν επιδίωξαν να ικανοποιήσουν το κοινό. Και οι δυο εκπλήρωσαν το καθήκον του δημιουργού. Και παρόλο που τα μάτια τους είδαν πολύ αίμα, αδικία και ψέμα, δεν έπαψαν να αγαπούν τη ζωή, τον κόσμο και τον άνθρωπο.

Ο Αρσένι Ταρκόφσκι κηδεύτηκε την πρώτη μέρα του Ιουνίου του 1989 και θάφτηκε στο νεκροταφείο του χωριού Περεντέλκινο, δίπλα στον Μπορίς Πάστερνακ. Στα 23 χρόνια που πέρασαν από το θάνατό του, το έργο τού Αρσένι Ταρκόφσκι έγινε ευρέως γνωστό στη Ρωσία, όπως ευρέως προβάλλονται και οι ταινίες του Αντρέι Ταρκόφσκι, οι οποίες το 1984, μετά την άρνησή του να επιστρέψει από την Ιταλία, σφραγίστηκαν στα αρχεία. 

Τον τελευταίο μήνα του φθινοπώρου,

στη δύση της ζωής μου,

γεμάτος θλίψη

Μπήκα

Στο δάσος δίχως όνομα και φύλλα,

Λουσμένο ολόκληρο

Στο γαλακτερό 

Γυαλί ομίχλης.

Από τα γκρι κλαριά

Στάζαν τα δάκρυα,

Που μονάχα τα δέντρα χύνουν

την παραμονή του χειμώνα

που καταργεί το χρώμα.

Και ξαφνικά συνέβη το θαύμα:

Στη δύση μες απ’ τα σύννεφα 

έλαμψε το γαλάζιο,

Και η φωτεινή ακτίνα, ίδια Ιουνίου φως, 

Τ’ αηδονιού τραγούδι, δόρυ ελαφρύ, 

Καρφώθηκε στο παρελθόν μου,

Περνώντας από το μέλλον.

Και έκλαιγαν τα δέντρα. Προσμέναν

Τις γενναιοδωρίες, έργα ευλογημένα,

Τις θύελλες ευτυχισμένες στο γαλάζιο

Και σύραν το χορό τα περιστέρια

Όπως στα πλήκτρα τρέχουνε τα χέρια

Από τη γη ως τα ψηλά τ’ αστέρια!

Αρσένι Ταρκόφσκι, 1978

Ή μήπως πρόκειται για μια σκηνή από το «Στάλκερ» (1979), του Αντρέι Ταρκόφσκι;

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος