Η ευτοπία του ελληνικού μοντερνισμού

ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΚΑΦΑΟΓΛΟΥ

ΒΑΣΙΛΗΣ Α. ΜΠΟΓΙΑΤΖΗΣ, Μετέωρος μοντερνισμός. Τεχνολογία, Ιδεολογία και Πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (1922-1940), εκδόσεις Ευρασία, 2012, σ . 494

Με ποιους τρόπους η μεσοπολεμική ελληνική κοινωνία υποδέχεται και οικειοποιείται την τεχνολογία;   Ποια είναι επί του προκειμένου η συνεισφορά ορισμένων Ελλήνων διανοουμένων; Μέσω ποιων κοινωνικών διεργασιών τα τεχνήματα  ενδύονται σκευή κοινωνική και  με ποιους τρόπους συμβάλλουν στη συγκρότηση νοοτροπιών και συμπεριφορών;  Μέσω ποίων διόδων η τεχνολογία συνιστά και συγκροτεί πρόκριμα πολιτικών επιλογών;    

Επίσης, με ποιους τόπους και ποιες τροπές, με αναφορά στην τεχνολογία και τη χρήση της, μπορούμε να συζητήσουμε σήμερα για τον ελληνικό, σύντομο, Μεσοπόλεμο;

Πώς η τεχνολογία παράγει ιδεολογία, μια αναπαράσταση του κόσμου, έναν τρόπο να δει κανείς τις πραγματικές συνθήκες της ύπαρξής του, μια διανοητική σχέση με το πραγματικό, στο οποίο εδράζεται και το μετασχηματίζει, ώστε να καταστεί προσλήψιμο από τους ανθρώπους, τους δρώντες, σε μια ορισμένη νοηματοδότηση, για να θυμηθώ την προσέγγιση του Άγγελου Ελεφάντη. 

Ο Μπογιατζής εκκινεί από τη διαπίστωση ότι η χρεοκοπία της Μεγάλης Ιδέας σημασιοδότησε τη μεσοπολεμική κρίση νοήματος, μια  «εθνική αναρχία», όπως επεσήμαινε η Πειθαρχία  τον Οκτώβριο του 1930, μια κάποια αίσθηση λυκόφωτος, τέλους εποχής  και αδιάγνωστου μέλλοντος, η απροσδιοριστία του οποίου υποστηρίχθηκε και από δυσπιστία προς τις δυτικές αξίες. Σε αυτό το πλαίσιο, βενιζελικές και αντιβενιζελικές κυβερνήσεις , και με την ξένη βοήθεια εντέλει απαραίτητη, για να «γίνει η Ελλάδα αγνώριστη», όπως διατεινόταν ο Βενιζέλος,   χρησιμοποίησαν ως πανάκεια τα λεγόμενα παραγωγικά έργα, για να αναφερθούμε μόνο σε μία πτυχή του σχολιασμού τού Μπογιατζή, κατεξοχήν πεδίο εφαρμογής τεχνολογικών καινοτομιών. 

Η πολιτική αντιπαράθεση, ωστόσο,  κατά τα χρόνια της κρίσης δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η οικονομική πολιτική συνέστησε προνομιακό πεδίο της αντιπαράθεσης. Η οικονομία φαίνεται ότι σύστησε πεδίο στο οποίο οικοδομήθηκαν μακροπρόθεσμες συναινέσεις. Έτσι, ο λόγος περί  οικονομίας πολιτικοποιήθηκε, για να προεκτείνω τον προβληματισμό του συγγραφέα, και διαμόρφωσε πρωτογενείς κοινωνικές αξίες. Για παράδειγμα, οι ενστάσεις του Ζολώτα, του Διομήδη, του Κιτσίκη, μεταξύ άλλων, για τα παραγωγικά έργα, «δαμόκλειος σπάθη», κατά την Καθημερινή  τον Οκτώβριο του 1931, ενώ ήδη από την άνοιξη έχει τεθεί θέμα αναστολής εξυπηρέτησης του δημόσιου χρέους, δεν έδωσαν τον τόνο στις σχετικές συζητήσεις, ούτε  δημιούργησαν στη δημόσια επί του θέματος ρητορική, όπως αυτή αποτυπώθηκε και στον Τύπο, σε μια εποχή, μάλιστα, που ο εξωστρεφής εθνικισμός είχε δώσει τη θέση του σε έναν ενδοστρεφή. Εξάλλου, ο Μεταξάς, ως υπουργός Συγκοινωνιών, αλλά και ο Βενιζέλος ως πρωθυπουργός, ενέτασσαν, ο μεν πρώτος,  την τεχνολογία σε ένα πλαίσιο εθνικής αναγέννησης, συνδέοντας τη με επείγοντα πολιτικά αιτούμενα, ενώ ο δεύτερος συνέδεε τον εκσυγχρονισμό της χώρας με την ιδέα της επιστήμης εξυμνώντας τη  συχνά πυκνά, προσδιορίζοντας την ενσωμάτωσή της σε δομές κράτους αυταρχικού, σε μια οργανωμένη θεσμική ρύθμιση, όπως παρατηρεί ο Μπογιατζής.  Τη τεχνολογία, νομίζω, δεν μπορούμε, να τη θεωρούμε ως αυτόνομο πεδίο, πέρα και εκτός των τόπων της οικονομίας, της άσκησης της πολιτικής, του ήθους των πολιτικών ανδρών, των πολιτικών συσχετισμών, τη διαμάχη κεφαλαίου – εργασίας.

Από αυτή την άποψη, η υποδοχή της τεχνολογίας συνδέεται με τη μελέτη της ρητορικής  περί αναπτύξεως, λόγος που εδράζεται  στους εκάστοτε συσχετισμούς  των κοινωνικών δυνάμεων και τα πολιτικά προτάγματα, τα κοινωνικά υποστηρίγματα και παρακολουθήματα.  Επίσης εδώ  ο Μπογιατζής ξεκαθαρίζει τα πράγματα. Ο Μπογιατζής επιχειρεί να αναδείξει τις αντινομίες, καλύτερα, διχοστασίες, στη σκέψη και δημόσια επίσκεψη του Ελύτη, του Γληνού, του Ηλιού, του Τσάτσου, του Π. Κανελλόπουλου, του Θεοτοκά. Όλοι αναζητούσαν το πλέον κατάλληλο θεσμικό και ιδεολογικό πλαίσιο για τη δεξίωση της επιστήμης  συνδέοντάς τη με την κοινωνική αναμόρφωση της χώρας. Στόχος, η αποφυγή κοινωνικά ανεπιθύμητων συνεπειών, και ενώ ο διχασμός «ως κρίση εθνικής ολοκλήρωσης», συχνά-πυκνά εκδηλωνόταν, και το «κοινωνικό ζήτημα» επειγόντως έπρεπε να ρυθμιστεί, η κοινωνία να διαρρυθμιστεί, ώστε ο καθείς να έχει τη θέση του.

Ο Ηλίας Καφάογλου είναι συγγραφέας