Νεοελληνικότητα και Γυναίκα της Ζάκυθος

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ 

Οι παρανοήσεις είναι καμιά φορά αναμενόμενες, όταν κανείς συζητά σημαντικά κείμενα της γραμματείας μας. Έτσι, αναγκάζομαι να επανέλθω σε ένα πρόσφατο σχόλιό μου, μπαίνοντας στην άχαρη διαδικασία να παραθέσω και να σχολιάσω αυτούσια αποσπάσματα απ’ αυτό. Έγραφα, λοιπόν (10/11/2013), ξεκινώντας απ’ το ερώτημα:

...Τι είναι Η γυναίκα της Ζάκυθος; Ένα πεζό ποίημα; Ένα ποιητικό πεζό; Να μια πρώτη, κορυφαία αμφισημία. Μήπως πρόκειται για ένα «εθνικό» κείμενο; Μα παρουσιάζει το νεοελληνικό έθνος, εν τη γενέσει του, ως βαθιά διασπασμένο και αντιφατικό. Να μια δεύτερη, επίσης κορυφαία αμφισημία της Γυναίκας της Ζάκυθος. Όμως, μέσα από μια ακολουθία τέτοιων, αμφίσημων τρόπων, το κείμενο αυτό του Διονυσίου Σολωμού αναδεικνύεται ως κορυφαίο κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως αντιπροσωπευτικό της νεοελληνικότητας. Γιατί και αυτή, δηλαδή η νεοελληνικότητα, είναι συνθεμένη, όπως και η Γυναίκα της Ζάκυθος, σε είδος μικτό και νόμιμο, με θεμελιώδεις, ανεπίλυτες αντιφάσεις να τη διαπερνούν.

Επ’ αυτών διατυπώνεται η ένσταση, ότι η Γυναίκα της Ζάκυθος δεν μπορεί να ειδωθεί έτσι όπως υποστηρίζω, μόνο και μόνο γιατί δεν εκδίδεται τη στιγμή της συγγραφής της (1826-29) αλλά πολύ αργότερα (1927). Γιατί όμως δεν μπορεί να ειδωθεί έτσι; Τι από τα προηγούμενα καταργεί ο χρόνος της έκδοσής της; Νομίζω πως τίποτα δεν καταργεί, αλλά ας δούμε το θέμα κι από μια άλλη όψη του.

...Αυτό το κείμενο του Σολωμού κινείται πέρα και από την ειδολογική αμφισημία, των λογοτεχνικών ειδών, είναι ιδιωματικό. Γι’ αυτό, τελικά, δεν είναι μόνο αντιπροσωπευτικό της νεοελληνικότητας αλλά και ιδρυτικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ως διακριτής εθνικής λογοτεχνίας.

Πώς ιδρύεται, και πότε θεωρούμε ότι υφίσταται μια διακριτή εθνική λογοτεχνία; Κατά την ταπεινή μου γνώμη, διακριτή εθνική λογοτεχνία, νοούμενη μάλιστα στον ευρωπαϊκό χώρο, δεν υφίσταται ανεξαρτήτως της ποιότητάς της, της ιδιοτυπίας της και της συστηματικότητάς της. Αν βέβαια εννοούμε ως λογοτεχνία, όχι τον εν γένει κειμενικό πολιτισμό (παλαιότερα και τον προφορικό), αλλά την τέχνη του λόγου, που πιστοποιείται με ...όσα αφηγείται ο τρόπος, με τον οποίο αφηγείται. Αν π.χ. πρόκειται απλώς για κάποια άτεχνα στιχουργήματα και πεζά, τα οποία γράφονται στην επίσημη γλώσσα ενός κράτους, γιατί αυτά να συνιστούν διακριτή εθνική λογοτεχνία; Μόνο και μόνο επειδή αντιστοιχούν, δηλαδή κάποιοι τα αντιστοιχούν, σε ένα κράτος και στις αξιώσεις ή φαντασιώσεις του(ς); Αν τα έργα δεν μπορούν να σηκώσουν το ιστορικό και αισθητικό βάρος της νεωτερικής συνθήκης, της οποίας στοιχείο και αποτέλεσμα είναι το έθνος-κράτος, αν δεν μπορούν να σταθούν ισότιμα ως προς τις άλλες εθνικές λογοτεχνίες, γιατί να τα θεωρήσουμε ως μια νεωτερική, διακριτή πνευματική/λογοτεχνική οντότητα; Μια ματιά στον παγκόσμιο χάρτη μπορεί να μας διαφωτίσει. Διαθέτουν όλα τα κράτη διακριτή εθνική λογοτεχνία; Γι’ αυτό η Γυναίκα της Ζάκυθος, και λίγα ακόμα κείμενα, έχουν ιδρυτικό χαρακτήρα. Χωρίς αυτά δεν υφίσταται νεοελληνική λογοτεχνία.

Άλλωστε, η Γυναίκα της Ζάκυθος χρονολογικά προηγείται, άρα συγγραφικά προϋποτίθεται, για τα σημαντικότερα ποιήματα του Σολωμού, π.χ. τον Κρητικό και τον Πόρφυρα, ή ακόμα και για τους Ελεύθερους πολιορκημένους, όπως σημειώνει ο Πολυλάς. Άρα, γιατί, παρακαλώ, δεν έχει ιδρυτικό χαρακτήρα; Εκτός, πια, αν συνολικά το έργο του Σολωμού δεν έχει αυτό το ρόλο στην νεοελληνική λογοτεχνία. Ας μας το πει κάποιος, να γελάσουμε. (Ο δε λόγος που Η Γυναίκα της Ζάκυθος δεν περιελήφθη, ολόκληρη, στην έκδοση του Πολυλά, ήταν ότι αντέδρασε ο αδελφός του Σολωμού, κλπ κλπ. Νομίζω πως δεν χρειάζεται να επιμείνω άλλο).

Ευκαιρίας όμως δοθείσης, ίσως ανοίξουμε κάποια στιγμή μια συζήτηση για τον ιστορικό χρόνο, ο οποίος φυσικά δεν αντιστοιχεί στα σχολικά χρονολόγια, όπως και ο χαρακτήρας ενός λογοτεχνικού έργου και η θέση (ποτέ οριστική) που παίρνει στο σώμα της λογοτεχνίας δεν έχει καμία σχέση με εύτακτα χρονικά διαγράμματα. Το κάθε έργο τέχνης παίρνει τη θέση που του αντιστοιχεί με βάση τη μορφή του. Αυτή είναι και η μόνη ακολουθία που περιγράφει το πεδίο της τέχνης – διαφορετικά αυτό δεν υφίσταται ως αυτόνομο πεδίο. Αλλιώς, π.χ. θα έπρεπε να πετάξουμε όλες τις ανθολογίες του σουρεαλισμού, επειδή ξεκινούν με τον Λωτρεαμόν, που τα Άσματά του (1868) τα αγνοούσαν οι πάντες μέχρι το 1924, όταν όπως γνωρίζουμε εμφανίζεται ο σουρεαλισμός ως μοντερνιστικό ρεύμα και τα ανασύρει. Και, βέβαια, μήπως Η Γυναίκα της Ζάκυθος έπεται του σουρεαλισμού;

...Με τη Γυναίκα της Ζάκυθος, και όχι με τον προβλέψιμο «Ύμνον εις την Ελευθερίαν», ο Σολωμός μετέχει, ως οργανική συνιστώσα, στην επανάσταση του '21, δηλαδή στην ιδρυτική διαδικασία του νεοελληνικού έθνους-κράτους.

Μήπως δεν μετέχει, επειδή το κείμενο εκδόθηκε, ολόκληρο, το 1927; Τι κάνει ο Σολωμός όταν το γράφει; Παίζει τις αμάδες; Αλλά και ο Ανδρέας Κάλβος, ούτε αυτός μετέχει; Γιατί βέβαια γνωρίζουμε, ότι ναι μεν έγραψε και εξέδωσε τις Ωδές του στα χρόνια της Επανάστασης, αλλά τις έφαγε το μαύρο σκοτάδι, μέχρι που (λίγα χρόνια πριν εκδοθεί η Γυναίκα της Ζάκυθος) τις ανέσυρε ο Παλαμάς. Άρα, αν προσμετρήσουμε την αναγνωσιμότητα, ούτε η ποίηση του Κάλβου θα έπρεπε να έχει ιδρυτικό χαρακτήρα για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Όμως, η θεωρία της πρόσληψης (που δεν ταυτίζεται με την αναγνωστική ανταπόκριση) έχει αποδείξει πως δεν μπορούμε πια να θεωρούμε ως ιστορία της λογοτεχνίας τη «θετικιστική χρονογραφία των συγγραφέων», ενώ «τονίζει με έμφαση την περιπετειώδη (ereignischafte) φύση του λογοτεχνικού έργου» (R. Holub, Θεωρία της πρόσληψης, Μεταίχμιο).

Επίσης, πότε τελειώνει η διαδικασία εθνογένεσης; Το έθνος είναι ένα καθημερινό δημοψήφισμα, λένε οι κλασικοί. Επιπλέον, η διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης ταλανίζει το νεοελληνικό έθνος σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. Τι άλλο μαρτυρεί η Μεγάλη Ιδέα, η μακρά ακολουθία πολέμων, προσάρτησης νέων περιοχών και ένταξης νέων πληθυσμών στο νεοελληνικό κράτος, η μικρασιατική εκστρατεία, η «απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου» το 1940-41, η προσάρτηση των Δωδεκανήσων το 1948, το αέναο Κυπριακό, η απολύτως εμπεδωμένη κοινωνικά ιδεολογία του αλυτρωτισμού; Την «εκκρεμότητα» της εθνικής ολοκλήρωσης μαρτυρούν όλα τούτα, άρα τη διάρκεια της διαδικασίας εθνογένεσης.

Χωρίς να θέλω να υπεισέλθω στη σολωμική φιλολογία, ενδεικτική είναι η θέση του Γ. Βελουδή, η οποία «ακουμπά» όλα τα προηγούμενα ερωτήματα (χρονολόγηση, ιδρυτικός χαρακτήρας, ιδιοτυπία, πρόσληψη κλπ): «Η Γυναίκα της Ζάκυθος είναι έργο μεταβατικό: σηματοδοτεί, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, τη μετάβαση από την κλασσικιστική του έμμετρου στη ρομαντική –και νεωτερική- ποιητική του πεζού ποιήματος: το έργο-ορόσημο του γαλλικού –και ευρωπαϊκού- «πεζού ποιήματος», το Gaspar de la nuit του Aloysius Bertrand κυκλοφόρησε μία τουλάχιστον δεκαετία αργότερα (1842)» (Διονύσιος Σολωμός, Ποιήματα και Πεζά, Πατάκης)

...Η Γυναίκα της Ζάκυθος, διαχειρίζεται και εν ταυτώ διαμορφώνει μεγάλο μέρος από τις νεοελληνικές πραγματικότητες, τη στιγμή που αυτές γεννώνται. Γιατί, παρά την ιδεολογία και τις ποικίλες στρατηγικές της «μετακένωσης», και παρά την αναμφισβήτητη συμβολή τους, το νεοελληνικό έθνος τελικά συγκροτήθηκε, όχι ως καταγωγική επιβίωση ή φαντασίωση, όχι ως ενσάρκωση του κλασικιστικού ιδεώδους, αλλά ως πολιτική διαδικασία και πραγματικότητα, όπου όλα τα προηγούμενα και τα προηγηθέντα υπήχθησαν στο πολιτικό πρόταγμα.

Ναι, ομολογώ το αυτονόητο: δεν ομνύω στην αντίληψη του έθνους ως καταγωγικής οντότητας, με τρισχιλιετή μάλιστα συνέχεια. Έστω κι αν αυτό δεν είναι αυτονόητο για όλους.

Στη διαδικασία γένεσης του πολιτικού νεοελληνικού έθνους μετέχει λοιπόν ο Σολωμός με τη Γυναίκα της Ζάκυθος, δηλαδή, μετέχει ...στη θεσμική μορφοποίηση και τη μορφική αποτύπωση του νεοελληνισμού.

Μήπως η γλώσσα και η λογοτεχνία δεν θεσμίζουν; Δεν μορφοποιούν; Δεν αποτυπώνουν; Υπερβατική έννοια είναι η νεοελληνικότητα; Λυρική αφέλεια και πόζα είναι η λογοτεχνία; Και τι άλλο έπρεπε να κάνει ο Σολωμός ως συγγραφέας, ώστε να μετάσχει ...στη θεσμική μορφοποίηση και τη μορφική αποτύπωση του νεοελληνισμού, από το να γράψει τη Γυναίκα της Ζάκυθος; Το δε κείμενό του, δεν συνεχίζει, μέχρι σήμερα, να επιτελεί αυτό το ρόλο; Τι άλλο κάνει; Μήπως απόκειται νεκρό στο ανατομικό τραπέζι;

...Η Γυναίκα της Ζάκυθος, για δύο ολόκληρους αιώνες, αρνείται να απωθηθεί και να ενταχθεί στην «παράδοση», στο παρελθόν, μαζί με την αρχαιοελληνική και βυζαντινή κληρονομιά «μας». Δηλαδή, αρνείται να ενταχθεί σε αυτό το αδιαβάθμητο παρελθόν, όπου ψαρεύει άνετα ο κάθε ενδιαφερόμενος, είτε φυλετικές συνέχειες είτε την διαχρονική «ψυχή του έθνους». Αντίθετα, αποτελεί σημείο αναφοράς και πηγή της νεοελληνικότητας, την οποία δημιούργησαν ενεργοί και μαχόμενοι πολίτες, ενεργοί, ιδιότυποι και μαχόμενοι ποιητές και διανοούμενοι. Και παραμένει γόνιμη, μέσα στις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις που διέπουν την ιστορική διαδρομή. Ανοιχτή, μορφικά και δομικά ανοιχτή, σε αυτές τις αντιφάσεις, Η γυναίκα της Ζάκυθος καταφέρνει να αποτελεί ένα γοητευτικό έρεισμα, είτε για διάλογο και μαθητεία λογοτεχνική, είτε για σύγχρονες ερμηνείες, φιλολογικές, φιλοσοφικές ή και θεατρικές.

Δεν αποτελεί σημείο αναφοράς και πηγή της νεοελληνικότητας; Εξέπεσε απ’ αυτό ρόλο; Πότε, και γιατί;

...Οι ήχοι του κειμένου της Γυναίκας της Ζάκυθος απηχούν ήχους και ρυθμούς πολλαπλών στρωμάτων της νεοελληνικής γλώσσας (για την ακρίβεια, των πολλαπλών γλωσσικών στρωματώσεων του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου), «παραλαμβάνουν» το δομημένο ως βαρύ και άτεχνο δεκαπεντασύλλαβο φαντασιακό ενός άμορφου πληθυσμού, και εν τέλει διαυγάζουν ένα τρομακτικά μεγάλο, συνολικό ιστορικό φορτίο, ως πολυποίκιλη και σύνθετη πολιτισμική ταυτότητα της νεοελληνικότητας, ως ταυτότητα των πολιτών ενός διακριτού έθνους-κράτους.

Πότε τα κατορθώνει όλα αυτά η Γυναίκα της Ζάκυθος; Μα όταν γράφεται. Το κείμενο είναι που τα πραγματώνει όλα αυτά, ήδη από το 1826. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό. Τι σημασία έχει το γεγονός ότι, ολόκληρο, εκδόθηκε αργότερα; Έτσι εύκολα ξεμπλέκουμε με τα κείμενα, με τη λογοτεχνία, με την ιστορία;

Ας τελειώσουμε με μια φράση από τη Γυναίκα της Ζάκυθος: Ω Διονύσιε Ιερομόναχε, το μέλλοντα θε να γίνει τώρα για σε παρόν.