Ένα ουσιαστικό ερώτημα

ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ

James Capper, Doube U Scoop, 2010, βαμμένο σίδερο, 30 x 21 x 10 εκ.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΚΑΛΙΟΣ, Είναι ο Καπιταλισμός Συμβατός με την Ηθική; εκδόσεις Νήσος, σελ. 140

Στο υπό κρίση βιβλίο του, ο καθηγητής Θανάσης Βακαλιός θίγει ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα, που το συναντάμε πλέον και στην καθημερινή μας ζωή με ποικίλες εκδοχές: Εάν και κατά πόσο το καπιταλιστικό σύστημα είναι συμβατό με την ηθική ζωή και ειδικότερα με εκείνες τις ηθικές αρχές που τονίζουν κυρίως το πνεύμα της κοινωνικής ισότητας. Βέβαια, εννοούμε (και ο συγγραφέας το ξεκαθαρίζει αυτό από την αρχή) πάντα μια ηθική προσδιορισμένη από την ιδέα και την αρχή του Οικουμενικού ανθρωπισμού και κοινωνικής αλληλεγγύης, και μάλιστα όχι σε επίπεδο απλής πρόθεσης αλλά και καθημερινής πράξης.

Ο προβληματισμός ξεκινά από την παρούσα οικονομική και ανθρωπιστική κρίση στην ελληνική κοινωνία, που φυσικά συνδέεται με τη δομική κρίση όλου του καπιταλιστικού συστήματος, και τίθεται ως ένα βαθμό και υπό όρους ως αντιπαράθεση στην επιμονή πολιτικών και οικονομικών κύκλων ότι η πολιτική που ακολουθούσε τα τελευταία χρόνια η χώρα ήταν μονόδρομος για να μπορέσει να επιβιώσει.

Εξαρχής θα έλεγα ότι η εξαιρετικά θετική συμβολή του Θ. Β. στον όλο προβληματισμό είναι ότι εισάγει ισότιμα στον κύκλο των επιχειρημάτων τις αξιακές αναζητήσεις και παραδοχές (τί αρνούμαι αξιακά, τί δέχομαι, τί υποχρεούμαι να δεχθώ, πώς πρέπει να αντιστέκομαι). Δεν στέκεται μόνο στη δημοσιονομική και οικονομική διάσταση της κρίσης και στη στενοκέφαλη άποψη ότι προτεραιότητα πρέπει να δίνεται στην αντιμετώπιση της κρίσης μόνον υπό οικονομικούς όρους.

Η συζήτηση για το ηθικό άτομο ξεπερνά τον κύκλο των υποχρεώσεων των δικαιωμάτων του πολίτη, όπως προσδιορίζονται από τα αστικά συντάγματα. Το ηθικό άτομο κυρίως προσδιορίζεται στις κοινωνικές του διαστάσεις, ενώ με ειδικές επισημάνσεις αναγνωρίζεται ότι ο θεωρούμενος «καλός πολίτης», σ’ ένα αστικό καθεστώς, ουσιαστικά αποδέχεται τις νόρμες, τις υποχρεώσεις και τους περιορισμούς που διαμορφώνονται από το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, τη φιλοσοφία του και το νομικό του πολιτισμό. Σε αυτό το σύστημα η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας παραμένει ολοζώντανη, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο συνεχίζεται και οι πολιτικοί που εκφράζουν αυτό το σύστημα ή κινούνται στο πλαίσιό του, παίρνουν αποφάσεις στη βάση των διαμορφωμένων ταξικών συσχετισμών, εκόντες άκοντες.

Έτσι ο καταναλωτισμός (με όλα τα παρεπόμενά του) στον ύστερο καπιταλισμό, μέσω μηχανισμών χειραγώγησης, πιέζει το άτομο και το αλλοτριώνει φτωχαίνοντας διαρκώς το πνευματικό και ηθικό του περιεχόμενο. Επίσης στο πλαίσιο του ιδίου συστήματος συναντούμε ειδικές μορφές αλλοτρίωσης, όπως συμπεριφορές που στηρίζονται στη ρατσιστική ιδεολογία (έχουμε παραδείγματα πλέον και στη χώρα μας) ή συνδέονται με ένα είδος «ρατσιστικής αλληλεγγύης». Πρόβλημα επίσης έχει και η Δημοκρατία που «κατ’ όνομα» μόνον υπάρχει (όπως υπάρχει), ενώ πολιτικές και αποφάσεις επιβάλλονται από τα κυρίαρχα οικονομικά συμφέροντα.

Η θεμελιακή λοιπόν συμβολή του έργου είναι ότι προχωρεί στην ουσία του ζητήματος, ξεπερνώντας τις τυπικές συνταγματικές επιταγές και τους ποικίλους άλλους «εξωραϊσμούς» του καπιταλισμού και καταδεικνύει ότι αφού αυτό το σύστημα στηρίζεται στον αδιάκοπο ανταγωνισμό (τώρα μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο), στην εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας, στην τάση της μεγιστοποίησης του κέρδους και στη «μετάφραση» των πάντων στην αξία του χρήματος είναι δομικά ασύμβατο με την οικουμενική ανθρωπιστική ηθική και αλληλεγγύη! Επίσης, μέσω της παντοδυναμίας του χρήματος προκαλεί εκπτώχευση του περιεχομένου των προσωπικών και κοινωνικών σχέσεων από πλευράς πνευματικών και ηθικών αξιών.

Έτσι, έμμεσα δίνεται και η απάντηση στο δήθεν επιχείρημα του «αναγκαστικού μονόδρομου» της υπέρβασης της οικονομικής κρίσης με καπιταλιστικούς μόνον όρους. Ισότιμα τίθεται το ηθικό πρόταγμα (και με καντιανούς όρους) να αγωνίζεσαι προς κάποια άλλη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων πέρα από τις καπιταλιστικές, όπου η εκπλήρωση των ηθικών ανθρωπιστικών καθηκόντων θα είναι εφικτή.

Ο Φίλιππος Νικολόπουλος είναι δρ Κοινωνιολογίας-δικηγόρος, μέλος του διδακτικού προσωπικού Παν/μίου Webster