Τι θέλουν οι γυναίκες;

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

COLETTE SOLER, Η κατάρα του φύλου, εκδ. Πλέθρον, μτφρ. Καλλιόπη Κουκουλάκη, επιμέλεια Βασίλης Πατσογιάννης, επιστημονική επιμέλεια Νίκος Ζορμπάς, σελ. 291

ΚΟΛΕΤ ΣΟΛΕΡ, Τι έλεγε ο Λακάν για τις γυναίκες, εκδ. Ερατώ, μτφρ. Μαβίνα Πανταζάρα, επιμέλεια-εισαγωγή Χρύσα Λάγιου, σελ. 526

Εν μέσω του φετινού καυτού καλοκαιριού, δύο δροσερές εκδόσεις συναντήθηκαν τυχαία, εκκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες επιμελητών, μεταφραστών, εκδοτών. Πρόκειται για δύο βιβλία της γαλλίδας ψυχαναλύτριας Κολέτ Σολέρ, μαθήτριας του Ζακ Λακάν, η οποία ασκεί και διδάσκει την ψυχανάλυση στο Παρίσι, με κύριο άξονα τις δυσκολίες της αγάπης και την δυσφορία στη σχέση των φύλων.

Τα δύο βιβλία έρχονται να φωτίσουν με εξαιρετικό τρόπο το ερώτημα, με αφετηρία το ζήτημα του φύλου. Ζήτημα διόλου προφανές για την ψυχανάλυση, σε σχέση με την τοποθέτηση διαφόρων επιστημών, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχολογίας. Επόμενο ερώτημα, που συνδέεται με το πρώτο, η επιθυμία της γυναίκας. Ερωτήματα τα οποία βασίζονται στην φροϋδική θεώρηση: στην ρήση του Φρόιντ «το ασυνείδητο δεν γνωρίζει φύλο» και στο ερώτημα του ίδιου «τι θέλει μια γυναίκα;». Με την νέα ανάγνωση του Φρόιντ από τον Λακάν, τα ερωτήματα περιστρέφονται πλέον γύρω από τον άξονα της λακανικής ρήσης «δεν υπάρχει διάφυλη σχέση»… Για τον Λακάν δεν υπάρχει συνάρτηση που την γράφει.

Σε αυτή την αφαιρετική, πιο καθολική προσέγγιση, έρχεται να δώσει σάρκα και οστά η ερμηνεία με βάση την πράξη της ανάλυσης, πολύ περισσότερο από μια γυναίκα ψυχαναλύτρια. Ο ίδιος ο Λακάν, όπως αναφέρει η Σολέρ, επισημαίνει την ιδιαιτερότητα του θηλυκού στοιχείου, που ωθεί τον αναλυτή/αναλύτρια στο άκουσμα της μοναδικότητας και της αλήθειας του υποκειμένου, σε αντίστιξη με το ζήτημα της απόλυτης ακρίβειας που μερικές φορές γλιστρά σε έναν επιστημονισμό.

Η Κολέτ Σολέρ μιλά για την κατάρα του φύλου στο ομώνυμο βιβλίο, που αποτελεί σειρά σεμιναρίων της: «η σεξουαλική πράξη με το άλλο φύλο, δεν εγκαθιδρύεται παρά μόνο μέσω οδών που είναι πολύπλοκες, και συνάμα σκολιές, οδών που εξάλλου δεν δημιουργούν σχέση με το άλλο φύλο» (σελ. 33). Ποια είναι αυτή η κατάρα του ασυνειδήτου; Μας το αποκαλύπτει στη σελ. 176, όπου γράφει ότι το ασυνείδητο γνωρίζει μόνο το Ένα, το όμοιο, δεν γνωρίζει το δύο του Άλλου. Με απλά λόγια, η απόλαυση αφορά τον καθένα σαν άτομο-το ένα-μόνο του και η σεξουαλική πράξη αποτελεί μια απόλαυση του ιδίου μέσω του σώματος του παρτενέρ. Πραγματώνει το Ένα της μοναξιάς, είναι διαχωριστική. Αντίθετα, η αγάπη αναζητά το ένα της συγχώνευσης, είναι ενωτική. Κεντρικό ερώτημα: πώς μπορεί κάποιος να δέσει την απόλαυσή του με την απόλαυση του άλλου; Πρόκειται για το ζήτημα του δεσμού, δεν είναι τυχαίο το ρήμα δένω. Οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι χρειάζεται κόπος για να αρχίσει το έργο της αγάπης, η έξοδος από το Ένα της μοναξιάς, αλλά και της συγχώνευσης, για να πάμε στο δύο της ετερότητας - εδώ η Κολέτ Σολέρ συναντά τον Αλαίν Μπαντιού. Της αναγνώρισης του άλλου ως έτερου, επιθυμητού γι’ αυτό που είναι και όχι για αυτό που αποτελούσε την φαντασίωσή μας.

Το «έργο» της σχέσης απαιτεί κατανάλωση «ενέργειας», εξόδου από τον ναρκισσισμό, αναγνώρισης των πληγών και των τραυμάτων που ο σύντροφος φέρει στο προσκήνιο άθελά του, ως οθόνη προβολής, όπως δείχνει η κλινική. Η ρήση «δεν υπάρχει διάφυλη σχέση», με την αρνητικότητά της, για την οποία έχει κατακριθεί, αναδεικνύει το κενό πίσω από την εικόνα. Όταν γίνει αποδεκτό, αρχίζει το έργο της συνάντησης των υποκειμένων, της σύνδεσης της επιθυμίας, των οραμάτων και τελικά της δημιουργίας. Στο σημείο αυτό η Κολέτ Σολέρ θέτει το πολιτικό ζήτημα του έρωτα, τον κόμβο του ατομικού και του δημόσιου μέσα από τον προβληματισμό τού Φρανσουά Ρενιώ, σελ. 107: «ένας άνδρας και μία γυναίκα πραγματώνουν την ύπαρξή τους μόνο αν αγαπηθούν και πραγματώνουν τον έρωτά τους, μόνο αν πραγματώσουν επίσης την ύπαρξή τους μέσα στον κόσμο».

Μια άλλη εκδοχή του «αδύνατου» της σχέσης είναι η «ηθική του εργένη», όπως ονομάζει ο Λακάν την εκδοχή, όπου το υποκείμενο κατά την Σολέρ αποκόπτεται από την αλλότητα. Ηθική «εκτός φύλου», πιο κοντά στην έννοια της αρχαιοελληνικής φιλίας, που αποφεύγει τη συνάντηση με τον Άλλο. Στον ίδιο άξονα βρίσκουμε πολλαπλές εκφάνσεις της δυσκολίας της διάφυλης σχέσης. Την αναπάντεχη γενιά νέων ζευγαριών sexless (χωρίς σεξ) που δεν τους απασχολεί το φύλο, τον διαχωρισμό σεξουαλικότητας-αναπαραγωγής, με όλες τις σύγχρονες τεχνικές τεκνοποίησης και αποκορύφωμα την άφυλη αναπαραγωγή με κλωνοποίηση, τη διάζευξη γάμου και ετεροφυλοφιλίας με γάμους μεταξύ ανδρών ή μεταξύ γυναικών, «δικαιοσύνη των ημερών που όμως προσυπογράφει την εξουδετέρωση της αλλότητας του φύλου».

Το κρίσιμο ζήτημα του φύλου τοποθετείται εξ αρχής πέραν της ανατομίας. «Το έμφυλο όν παίρνει έγκριση από τον εαυτό του» (σελ. 18). Πρόκειται για ασυνείδητη επιλογή που συνδέεται με την ευθύνη του υποκειμένου. Το γιούνισεξ του ασυνειδήτου σε καμία περίπτωση δεν ενώνει τα φύλα, «σβήνοντας την έμφυλη διαφορά το γιούνισεξ υποβιβάζει το έμφυλο ζευγάρι στο α-α΄ του καθρέφτη» (σελ. 285). Η εμφυλοποίηση είναι τελικά γλωσσική διαδικασία και όχι φυσικό γεγονός. Τονίζοντας την κατάληξη «-ποίηση» η Σολέρ μας οδηγεί να σκεφτούμε το πλάσιμο αυτής της έμφυλης ταυτότητας, στη ζωή και στην ψυχανάλυση, μακράν του βιολογικού συμβάντος. Έναν ρηξικέλευθο ορισμό δίνει ο Λακάν: ετεροφυλόφιλο είναι ότι αγαπά τη γυναίκα, ανεξάρτητα από την δική του ανατομία, διότι η γυναίκα αποτελεί το Άλλο του Άλλου φύλου. Δεν έχει σχέση με το Ένα που αγαπά το όμοιό του. Άποψη που συνάδει με την λακανική αντίληψη περί διακριτής διαφοράς της γυναικείας από την ανδρική ομοφυλοφιλία.

Και με την γυναίκα ως Άλλο μπήκαμε στα χωράφια του δεύτερου και ογκωδέστερου έργου της Σολέρ Τι έλεγε ο Λακάν για τις γυναίκες. Πιο κλινικά ζητήματα πραγματεύεται αυτό το έργο. Η γυναικεία θλίψη, η μητέρα ως Άλλος, η μεταβιβαστική αγάπη που αναπτύσσεται στην ψυχανάλυση και οι αλλαγές που φέρει ως προς το Ένα της συγχώνευσης, η γυναίκα και ο πολιτισμός. Θα σταθώ σε ένα κεντρικό ζήτημα του βιβλίου, που συνδέεται με το κοινωνικό πεδίο. Η αναγνώριση της γυναίκας ως Άλλου φέρει σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Ο Φρόιντ, στην Ψυχολογία των μαζών και Ανάλυση του Εγώ, γράφει ότι το ατομικό είναι εξαρχής και ταυτόχρονα και κοινωνικό. Κεντρική έννοια η μάζα και οι ταυτίσεις. Κυρίως ο τρίτος τύπος ταύτισης (VII κεφάλαιο), η υστερική, με κάποιο χαρακτηριστικό των άλλων. Η μάζα δομείται με βάση την αγάπη της για τον αρχηγό, και για να υπάρχει ίδια αγάπη για όλους, τα μέλη της μάζας ταυτίζονται μεταξύ τους με βάση την οριζόντια αγάπη των αδελφών. Ταύτιση η οποία αφήνει τον καθένα σε μεγάλη μοναξιά, τελικά, μέσα στο πλήθος, καθώς είναι συγχωνευτική. Για τον Φρόιντ, είναι κυρίως η ομόφυλη αγάπη μεταξύ ανδρών πάνω στην οποία δομείται ο κοινωνικός δεσμός. Η γυναίκα δεν συμβάλλει στο κοινωνικό πεδίο, αντίθετα, αυξάνει την κοινωνική εντροπία Στον αντίποδα βρίσκεται η προσέγγιση του Λακάν, ο οποίος τοποθετεί την γυναίκα από την πλευρά του Άλλου, του αγνώστου, του μυθικού που έχει εκλείψει στις κοινωνίες μας, κοινωνίες, όπως γράφει η συγγραφέας, της διαβούλευσης και της αμοιβαίας συμφωνίας, που δεν περιλαμβάνουν όμως τον τρίτο όρο, το πέραν της δυαδικής σχέσης…

Η μοναδικότητα του Έρωτα που αναζητά μια γυναίκα πηγαίνει κόντρα στο φαλλικό ένα και στην ομογενοποίηση που αυτό φέρει στο κοινωνικοπολιτικό πεδίο. Η γυναίκα, με την υποκειμενικότητά της και το άνοιγμά της στο πραγματικό (réel), υφαίνει αυτό το πεδίο ενάντια στον κατακερματισμό τής πλήρους εξατομίκευσης. Διότι ατομικό και υποκειμενικό είναι διαμετρικά αντίθετα. Το υποκείμενο του ασυνειδήτου είναι μία έννοια στην καρδιά του κοινωνικού δεσμού, περιλαμβάνει τον Άλλο, τα οικογενειακά, ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά σημαίνοντα που μας καθορίζουν εν αγνοία μας…

Στον εκτεταμένο πρόλογο του βιβλίου, η ψυχαναλύτρια Χρύσα Λάγιου εξηγεί την μεταφραστική επιλογή μιας δύσκολης λέξης, το semblant (απείκασμα) ενώ στην Κατάρα του φύλου για την ίδια λέξη επιλέγεται το «ομοίωμα». Όπως γράφει, έχουν χρησιμοποιηθεί μέχρι τώρα οι όροι: το δήθεν, το φαίνεσθαι, το προσποιητό, η επίφαση, το κατ’επίφαση. Και στα δύο βιβλία θα κατανοήσουμε περισσότερο την έννοια όταν σταθούμε στα χωρία που αναφέρονται στην κωμωδία των φύλων, στη μασκαράτα που οδηγεί μέχρι την πράξη της συνουσίας, φτάνοντας στην «πινελιά του Άλλου, η οποία αποχρωματίζει τη φύση της ετερότητας των φύλων» σελ. 96. Δεν υπάρχει πόρτα, πέραν της οποίας, όταν πέφτουν οι μάσκες «ανακτά τα δικαιώματα η υποτιθέμενη φύση των φύλων».

Η συνέχεια αυτού του σημαντικού ζητήματος, και οι ερμηνείες του, στη διάθεση του αναγνώστη και του ασυνειδήτου του.

Η Βέρα Παύλου είναι παιδαγωγός-ψυχαναλύτρια

Καζιμίρ Μαλέβιτς, Προσωπογραφία, π.1910, γκουάς σε χαρτί, Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη