Ετεροτοπίας κατοίκηση

ΤΟΥ ΙΟΡΔΑΝΗ ΚΟΥΜΑΣΙΔΗ

Pablo Picasso, Το τσίρκο, 23.12.1945, λιθογραφία, 32,9 x 44,2 εκ.

ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΑΡΤΙΝΟΣ, Η ετεροτοπία της καλύβας, εκδόσεις Σμίλη, σελ. 88

Είναι γεγονός πως ο στενά εννοούμενος ακαδημαϊσμός, η τάση δηλαδή των ερευνητών/στοχαστών να δημοσιεύουν εργασίες που προσθέτουν πόντους στο βιογραφικό τους και βοηθούν στην ανέλιξη τους, απομειώνει αργά αλλά σταθερά την παραγωγή βιβλίων δοκιμιακού ενδιαφέροντος. Εδώ ο δοκιμιακός λόγος εννοείται ως ένας λιγότερο αυστηρός -κυρίως αναφορικά με τη δομή και όχι το ύφος ή τη διαύγεια του- και περισσότερο ελεύθερος στοχασμός, εν αντιθέσει με το προαναφερθέν τυποποιημένο σύστημα που παράγει κυρίως μονογραφίες ή εξειδικευμένες πραγματείες.

Μεταξύ των προσφάτων εξαιρέσεων έναντι αυτής της τάσης, επισημαίνουμε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο που κυκλοφόρησε το 2014, με τίτλο Η ετεροτοπία της καλύβας του συγγραφέα, δημοσιογράφου και επιμελητή εκθέσεων Αποστόλη Αρτινού. Ο Αρτινός παρουσιάζει ένα γλαφυρό κείμενο, το οποίο θεματικώς κινείται στο μεταίχμιο αρκετών θεωρητικών πεδίων, εκκινώντας και, σιωπηρά, καταλήγοντας στη φιλοσοφία.

Ο κεντρικός πυρήνας, η βασική υπόθεση εργασίας του βιβλίου, είναι ο τρόπος του κατοικείν, και ιδιαίτερα ο αναχωρητισμός που συνδέεται σε ορισμένες περιπτώσεις με αυτόν. Ο Αρτινός επικεντρώνεται κυρίως στη διάσημη καλύβα του Μέλανα Δρυμoύ, στην οποία συνήθιζε να απομονώνεται ο Γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ, και αφορμώμενος από αυτή την περίπτωση παρουσιάζει παραδείγματα παραγωγής ριζοσπαστικού φιλοσοφικού λόγου που γεννήθηκε σε ανάλογες συνθήκες (Ρουσσώ, Βίτκενστάιν, Θόρω) ή φιλοσοφικού λόγου που έθεσε όρους συνομιλίας με το ζήτημα του κατοικείν (Μπασλάρ, Λεβινάς). Ο ίδιος εκκινεί τη συλλογιστική του από το αξίωμα πως η καλύβα, η αγροικία αποτελεί μια βαθιά μνήμη του ανθρώπου (Μπασλάρ) και ταυτόχρονα το τελευταίο ίχνος μιας παλιάς αντίληψης την οποία ανατρέπει η νεωτερικότητα (Χάιντεγκερ).

Γιατί όμως η καλύβα αποτελεί ετεροτοπία; Ως γνωστόν, ετεροτοπίες (ή αλλοτινοί, αλλότεροι χώροι – espaces autres) ονομάζονται από τον Φουκώ οι χώροι όπου η συγκρότηση του λόγου δύναται να εμφανίσει διαφορετικές μορφές και λειτουργίες από τις κυρίαρχες. Χώροι (κοινωνικοί, αισθητικοί, πολιτικοί) όπου διαπιστώνεται μια πολιτισμική διαφορετικότητα από τους συνηθισμένους και όπου, συχνά, μεταβάλλεται και η ανθρώπινη συμπεριφορά, δίχως τον καταναγκασμό ή την ύπαρξη μιας επαπειλούμενης τιμωρίας. Επιπροσθέτως, ονομάζει ετεροτοπίες παρέκκλισης του χώρους όπου τοποθετούνται ακριβώς τα άτομα που παρεκκλίνουν από τον συμπεριφορικό μέσο όρο.

Πράγματι, ο Φουκώ πιστώνει στον Μπασλάρ την ανάδειξη της πολυμέρειας των χώρων, αλλά το ζειν σ’ έναν χώρο που είναι ‘‘διάστικτος ιδιοτήτων’’ (Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα, σελ. 258), ιδιότητες που φθάνουν ενδεχομένως να συμπεριλαμβάνουν και τις φαντασιωτικές. Άλλωστε ο πρώτος χώρος αντίληψης των ανθρώπων είναι αυτός των ονειροπολήσεων. Ο Αρτινός πηγαίνει ένα βήμα, εννοώντας αυτούς τους χώρους και ως κάτι σαν πρωταρχικό, εκεί όπου γεννιέται η αδέσμευτη σκέψη.  Κινείται, κατ’ αυτό τον τρόπο, στο εν λόγω δοκίμιο από την ουτοπία (προσδιορισμός σημείων, θέσεων που δεν μπορεί να αναφερθεί ο υλικός τους χώρος) προς την ετεροτοπία: η καλύβα, ως σύμβολο του αναχωρητισμού αλλά και συνδετικός κρίκος με τους παλαιότερους τρόπους του σκέπτεσθαι και του κατοικείν, συνιστά επί της ουσίας μια υπερ-ετεροτοπία, που κατά μια άποψη συμπυκνώνει και προαναγγέλλει και τις υπόλοιπες.

Ο συγγραφέας συνδέει την όλη υπόθεση του κατοικείν επιπλέον με τη γλώσσα: ο υπότιτλος του βιβλίου (μη εμφανής στο εξώφυλλο) είναι Κείμενα για τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής και για την αρχιτεκτονική της γλώσσας. Αλλά και με τις εννοιολογήσεις του χρόνου, όπως και με τον λακανικό ψυχαναλυτικό λόγο (που αποτελεί και ένα από τα βασικά πεδία της έρευνας και του στοχασμού του, φέτος κυκλοφόρησε και το Συμβάν Lacan του ιδίου από τις εκδόσεις Επέκεινα). Ειδική ενότητα υπάρχει στο βιβλίο και για τον Κάφκα· στην εν λόγω περίπτωση εξετάζεται η συμβολοποίηση, ή ''γλωσσοποίηση'' των κτισμάτων στην πεζογραφία του. Τα δυο τελευταία κεφάλαια είναι αφιερωμένα στον Φάουστ του Γκέτε και σε περιπτώσεις πατέρων της Εκκλησίας, πάντα σε συνομιλία με το κεντρικό ζήτημα του βιβλίου.

O Georges Duby στον πρόλογο της μνημειώδους Ιστορίας της Ιδιωτικής ζωής (Κέδρος, 2010) επισημαίνει πως το ιδιωτικό κρατά κρυμμένο σ’ έναν οικείο χώρο ότι δεν θέλουμε να διαδώσουμε, ό,τι χαλά τη δημόσια εικόνα που επιθυμούμε να προβάλλουμε (θα προσέθετα, πως ακριβώς συντηρεί αυτή τη σχέση, αυτή τη διάσταση), οπότε κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί να θεωρηθεί ως ζωή οχυρωμένη. Ο Αρτινός (κι εδώ ακριβώς θεωρούμε πως έγκειται η φιλοσοφική χροιά της σκέψης του έναντι της κοινωνιολογικής των Duby-Aries λ.χ.) εξερευνά επί της ουσίας και ποια ανθρώπινη ουσία διαφυλάσσεται στον τρόπο του κατοικείν.

Συγκεφαλαιωτικά: η Ετεροτοπία της Καλύβας είναι ένα δοκίμιο σύντομο αλλά πυκνό, εύστοχο, απολαυστικό. Αξίζει μια κατάδυση, ή καλύτερα, μια κατοίκηση εντός του.

O Ioρδάνης Κουμασίδης είναι δρ. φιλοσοφίας και συγγραφέας