22/5/16

Giogio Agamben, Homo Sacer

Πέτρος Μώρης, Skin and Skeleton


Οι εκδόσεις Εξάρχεια επανεκδίδουν την από καιρό εξαντλημένη ελληνική έκδοση του 2005, από τις εκδόσεις Scripta (μετάφραση Παναγιώτη Τσιαμούρα). Εικοσιένα χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του στα ιταλικά, το Homo Sacer του Giogio Agamben δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του, ως η πλέον ίσως γόνιμη στιγμή της πολιτικής φιλοσοφίας τής μετά το ’89 εποχής, όταν τα φιλελεύθερα θεωρητικά σχήματα περί τέλους της ιστορίας (Fukuyama, Kojeve), οι μεταφορντικές παραλλαγές της μαρξικής εσχατολογίας της Αυτοκρατορίας και του Πλήθους (Hardt, Negri), ή ακόμη και η γοητευτική ντερριντιανή προσέγγιση περί «Φαντασμάτων του Μαρξ» δείχνουν να ανήκουν αμετάκλητα στην εποχή που γράφτηκαν. Συνάμα, κατέχει κεντρική θέση στο συνεχώς εξελισσόμενο έργο ενός φιλοσόφου του οποίου η δημοφιλία και η φιλοσοφική εμβρίθεια βρίσκονται σε σύμπνοια, κάτι όλο και πιο σπάνιο στην εποχή μας. Παραθέτουμε ένα δείγμα γραφής.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΧΡΙΜΑΝΗΣ

Οι Έλληνες δεν είχαν έναν μόνο όρο για να εκφράσουν αυτό που εμείς εννοούμε με τη λέξη ζωή. Χρησιμοποιούσαν δύο όρους, σημασιολογικά και μορφολογικά διακριτούς, αν και θα μπορούσαν να αναχθούν σε ένα κοινό έτυμο: ζωή, που εξέφραζε το απλό γεγονός της ζωής στην οποία μετέχουν όλα τα έμβια (ζώα, άνθρωποι ή θεοί) και βίος, που σήμαινε τη μορφή ή τον τρόπο ζωής ενός άτομου ή μιας ομάδας.
Στον κλασικό κόσμο, όμως, η απλή φυσική ζωή αποκλείεται από την πόλη με την καθαρή σημασία της και εκτοπίζεται, ως καθαρή αναπαραγωγική ζωή, στη σφαίρα του οίκου (Πολιτικά 1252a, 26-35). Και όταν σε ένα απόσπασμα, το οποίο έμελλε να προσλάβει χαρακτήρα κανόνα για την πολιτική παράδοση της Δύσης (1252b, 30), [ο Αριστοτέλης] ορίζει τον σκοπό της τέλειας κοινότητας, το κάνει ακριβώς αντιπαραθέτοντας το απλό γεγονός της ζωής (τὸ ζῆν) στην πολιτικώς ανώτερη και διακριτή ζωή (τὸ εὖ ζῆν): γινομένη μὲν οὖν τοῦ ζῆν ἕνεκεν, οὖσα δὲ τοῦ εὖ ζῆν, «γεννήθηκε μεν για τη διασφάλιση της στοιχειώδους ζωής, αλλά υπάρχει για την επίτευξη της ευδαιμονίας».

Έχοντας ως σημείο αναφοράς ακριβώς αυτόν τον ορισμό, ο Foucault, στις τελευταίες σελίδες του έργου του Η δίψα της γνώσης, συνοψίζει τη διαδικασία μέσω της οποίας, στο κατώφλι της νεωτερικής εποχής, η φυσική ζωή αρχίζει, αντιθέτως, να εμπερικλείεται στους μηχανισμούς και στους υπολογισμούς της κρατικής εξουσίας και η πολιτική να μεταμορφώνεται σε βιοπολιτική: «Εδώ και χιλιετίες ο άνθρωπος παρέμεινε αυτό που ήταν για τον Αριστοτέλη: ένα ‘ζώον’· και πέραν τούτου ένα ‘ζώον’ ικανό να έχει και πολιτική υπόσταση· ο νεωτερικός άνθρωπος είναι ένα ζώο στην πολιτική του οποίου η ζωή του ως έμβιου όντος καθίσταται αντικείμενο διερώτησης».2
Πράγματι, μόνο σε έναν βιοπολιτικό ορίζοντα θα μπορέσουμε να αποφασίσουμε αν οι κατηγορίες πάνω στην αντίθεση των οποίων θεμελιώθηκε η νεωτερική πολιτική (Δεξιά/Αριστερά· ιδιωτικό/δημόσιο· απολυταρχία/δημοκρατία κλπ.), που προοδευτικώς ξεθώριασαν, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχει πλέον καταστεί αδύνατη η όποια μεταξύ τους διάκριση, θα πρέπει να εγκαταλειφθούν οριστικά ή ενδεχομένως να αποκτήσουν εκ νέου το περιεχόμενο και τη σημασία που απώλεσαν σε εκείνον ακριβώς τον ορίζοντα. Μόνο ένας στοχασμός, ο οποίος, αποδεχόμενος τις υποδείξεις του Foucault και του Benjamin, θα προχωρήσει στη θεματική διερεύνηση της σχέσης μεταξύ γυμνής ζωής και πολιτικής, που εξουσιάζει υπογείως τις ιδεολογίες της νεωτερικότητας, οι οποίες φαινομενικώς απέχουν παρασάγγας μεταξύ τους, θα υποχρεώσει το πολιτικό στοιχείο να βγει από την αφάνεια και, συνάμα, θα επαναφέρει τη σκέψη στην πρακτική έφεσή της.
Πρωταγωνίστρια αυτού του βιβλίου είναι η γυμνή ζωή του homo sacer, δηλαδή η φονεύσιμη και άθυτη ζωή (εκείνη που μπορεί να θανατωθεί ατιμωρητί, χωρίς ωστόσο να αποτελεί άξια θυσιαστήρια προσφορά), της οποίας την ουσιαστική λειτουργία στη νεωτερική πολιτική επιδιώξαμε να διεκδικήσουμε αναδεικνύοντάς την. Μία σκοτεινή φιγούρα του αρχαϊκού ρωμαϊκού δικαίου, όπου η ανθρώπινη ζωή περιλαμβάνεται στην τάξη μονάχα στη μορφή του αποκλεισμού της (δηλαδή της απόλυτης φονευσιμότητάς της), προσέφερε έτσι το κλειδί χάρη στο οποίο όχι μόνο τα ιερά κείμενα της κυριαρχίας, αλλά, γενικότερα, οι ίδιοι οι κώδικες της πολιτικής εξουσίας μπορούν να μας αποκαλύψουν τα μυστήριά τους. Ταυτοχρόνως, όμως, αυτή η πιθανώς παλαιότερη σημασία του όρου sacer μάς παρουσιάζει το αίνιγμα μιας φιγούρας του ιερού ένθεν και ένθεν του θρησκευτικού, που συνιστά το πρώτο παράδειγμα του πολιτικού χώρου της Δύσης. Η θέση του Foucault θα πρέπει, λοιπόν, να διορθωθεί, ή έστω να ολοκληρωθεί, υπό την έννοια πως αυτό που χαρακτηρίζει τη νεωτερική πολιτική δεν είναι τόσο η περίληψη της ζωῆς στην πόλη –καθαυτή αρχαιότατη– ούτε απλώς το γεγονός ότι η ζωή ως τέτοια καθίσταται ένα διακεκριμένο αντικείμενο των υπολογισμών και των προβλέψεων της κρατικής εξουσίας· αντιθέτως, αποφασιστικής σημασίας είναι το γεγονός ότι, όσο προ χωρά η διαδικασία ανάδειξης πανταχού της εξαίρεσης σε κανόνα, η σφαίρα της γυμνής ζωής, τοποθετούμενης αρχικά στο περιθώριο της τάξης, ταυτίζεται προοδευτικά με την πολιτική σφαίρα, έτσι ώστε αποκλεισμός και περίληψη, εξωτερικό και εσωτερικό, βίος και ζωή, δίκαιο και γεγονός εισέρχονται σε μια ζώνη μη αναγώγιμης αδιακρισίας. Η κατάσταση εξαίρεσης, στο πλαίσιο της οποίας η γυμνή ζωή ταυτοχρόνως αποκλειόταν και αιχμαλωτιζόταν από την τάξη, συνιστούσε, στην πραγματικότητα, στην ιδιαιτερότητά της, το κρυφό θεμέλιο πάνω στο οποίο στηριζόταν ολόκληρο το πολιτικό σύστημα· όταν τα όριά της ξεθωριάζουν και καθίστανται απροσδιόριστα, η γυμνή ζωή, που εκεί εγκατοικούσε, απελευθερώνεται στην πόλη και καθίσταται συνάμα το υποκείμενο και το αντικείμενο της πολιτικής τάξης και των συγκρούσεών της, ο μόνος τόπος τόσο της οργάνωσης της πολιτικής εξουσίας όσο και της χειραφέτησης από αυτήν. Όλα λαμβάνουν χώρα ως εάν, παραλλήλως και ομοτρόπως προς την πειθαρχική διαδικασία διαμέσου της οποίας η κρατική εξουσία καθιστά τον άνθρωπο ως έμβιο ον το ειδικό αντικείμενό της, να ετίθετο σε κίνηση μία άλλη διαδικασία, η οποία συμπίπτει σε αδρές γραμμές με τη γέννηση της νεωτερικής δημοκρατίας, στο πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος ως έμβιο ον παρουσιάζεται όχι πλέον ως αντικείμενο, αλλά ως υποκείμενο της πολιτικής εξουσίας. Αυτές οι διαδικασίες, εν πολλοίς αντίθετες και (τουλάχιστον επιφανειακώς) σε οξύτατη διαπάλη μεταξύ τους, συγκλίνουν όμως στο γεγονός ότι σε αμφότερες τίθεται υπό διερώτηση η γυμνή ζωή του πολίτη, το νέο βιοπολιτικό σώμα της ανθρωπότητας.

Δεν υπάρχουν σχόλια: