Ο Σολωμός του Στέφανου Ροζάνη

ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΗ ΠΥΛΑΡΙΝΟΥ

Κωστής Βελώνης, Weathered, 2017, παραχώρηση του ΝΕΟΝ και της Γκαλερί Καλφαγιάν

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ, Σολωμικά, εκδόσεις poema, σελ. 294

Η ενασχόληση του Στέφανου Ροζάνη με τον Διονύσιο Σολωμό και το έργο του πηγαίνει πολλά χρόνια πίσω. Το ίδιο ισχύει και για τις μελέτες του για το ζωογόνο κίνημα του ρομαντισμού, που μεταρσίωσε το ανθρώπινο πνεύμα και καλλιέργησε μια πρωτόγνωρη αισθητική, μεταβολισμένη στην ακμή του σε τρόπο ζωής. Τα φιλοσοφικά του βιώματα, επίσης, ιδίως τις γνώσεις του από την πλατωνική και για την περίπτωσή μας την εγελιανή φιλοσοφία, δεν μπορεί να τα παραβλέψει κανείς, κρίνοντας τα Σολωμικά του, που επανεκδόθηκαν βελτιωμένα και ενισχυμένα με πρόσθετο υλικό. Αναφερθήκαμε στα προηγούμενα, διότι ο αναγνώστης είναι επιβεβλημένο να έχει κατά νουν ότι τα κριτικά, τα ερμηνευτικά, τα φιλολογικά και τα φιλοσοφικά κείμενα του Ροζάνη αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία και πως η αλληλοτροφοδοσία τους, με τη μεταφορά της γνώσης και της εμπειρίας από το ένα στο άλλο, αποτελούν προϋπόθεση για την προσέγγιση του σολωμικού έργου, κειμένων τραυματικά βιωματικών, απότοκων και εν συνεχεία σύμφυτων ενός αιώνα εξέγερσης του πνεύματος.

Ο συγγραφέας, με κέντρο το Δαιμονιακό Ύψιστο, τη μεταφυσική αυτή δύναμη που εξυψώνει αλλά και κατακρημνίζει τον άνθρωπο, επιχειρεί να διεισδύσει στον πυρήνα της σολωμικής ποίησης, στην υπαρξιακή αγωνία μιας καταστροφής χωρίς έλεος, αξιοποιώντας την ιστορία των ιδεών και τη φιλοσοφική διερεύνηση, εξετάζοντας με τον τρόπο αυτόν την αγωνιώσα ψυχή του ποιητή, ως τέκνου του ρομαντισμού. Ο στόχος του έγκειται στη ρομαντική θεώρηση του Σολωμού, σύνθεση γνώσεων και βιωμάτων, δηλαδή ενός τρόπου ζωής σύμφωνου με τα προκρίματα του επαναστατικού αυτού κινήματος που έθεσε σε νέες βάσεις, φιλότητας και νείκους, τη σχέση ανθρώπειου και θείου. Ο Ροζάνης γνωρίζει σε βάθος το ρομαντικό ιδεώδες, επιστρατεύει τους μεγάλους του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, επικαλούμενος το έργο τους με πλήθος παραδειγμάτων που προσαρμόζονται αποδεικτικά στη διερεύνηση των πηγών και της ουσίας της σολωμικής ποίησης.

Η νέα έκδοση των Σολωμικών, ωριμότερη από τον χρόνο, δημιουργικά αναθεωρημένη, όπως αναφέρει ορθά ο ίδιος ο συγγραφέας, αποτελείται από πέντε μέρη, διαιρούμενα σε επιμέρους ενότητες. Στο καθένα εξετάζεται – ορθότερα, θεωρείται και ερμηνεύεται – μία πτυχή, ιστορική, φιλοσοφική, γλωσσική ή μορφολογική του σολωμικού έργου, με τις απολήξεις και τις παραφυάδες της. Κέντρο της εξέτασης και συνάμα εργαλείο της αποτελεί ο ρομαντισμός, ως πνευματική ιδέα και κοσμογονικό κίνημα.

Ο Ροζάνης διαλέγεται με τον Σολωμό, εισχωρώντας στα μύχια της ψυχής του, αναζητεί τις βαθιές ρίζες της αγωνίας στη μοναχική ηρεμία του ποιητή. Εστιάζοντας στη Γυναίκα της Ζάκυθος και στον «Λάμπρο» ανιχνεύει την κρίσιμη στιγμή της αλήθειας, το προσωπικό πάθος του ποιητή μέσα από τις ταραγμένες και δαιμονιακές ψυχές των δύο κεντρικών ηρώων του. Πρόκειται για ποίηση της ανθρώπινης πτώσης χωρίς την ελπίδα του Παραδείσου, όπου η αμαρτία αποτελεί τον πυρήνα που εμφωλεύει στην ψυχή, γεννώντας ένα είδος ενσυνείδητης ορμής προς την καταστροφή και τον θάνατο. Η κατάσταση αυτή συνοδεύεται από τον τρόμο και τη φρίκη, από ανήμερα πάθη, με αποτέλεσμα η αμαρτία να μην επιφέρει λυτρωτική τιμωρία αλλά τη θρασεία ηδονή της κατάπτωσης, τον εφιάλτη αντί ενός προϋπεσχημένου αλλά καταπατημένου Κήπου της Εδέμ. Ό,τι επιφέρει πόνο και ψυχική καταρράκωση, ό,τι οδηγεί στον κίνδυνο αποτελεί την ουσία του Δαιμονιακού Υψίστου, τη λυσσαλέα εσωτερική σύγκρουση, όπου η εωσφορική πλευρά του ανθρώπου αντιπαρατάσσεται στην ψευδαίσθηση της αγιότητας. Ο Σολωμός, γέννημα του ρομαντισμού, αποτυπώνει την ενσυνείδητη αυτή ενήδονη πτώση. Με τη μαγική τέχνη του αποκρυπτογραφεί τους κρύφιους άνομους πόθους, επισημαίνει την επικράτηση του Κακού με την καταλυτική παρουσία του Σατανά, αναδεικνύοντας την παντοδυναμία της ενοχής και της κακίας μπροστά στην πλασματική επινόηση του Αγαθού, ασύλληπτου στην πραγματικότητα.

Στη Γυναίκα της Ζάκυθος και στον «Λάμπρο» η αλαζονεία των ρομαντικών ηρώων καταφέρεται  εωσφορικά ενάντια στην οργή του θείου και επιφέρει την αυτοκαταστροφή τους. Η περιγραφή του Ιερομονάχου για τη σατανική γυναίκα της Ζάκυθος ανταποκρίνεται στο ρομαντικό μοντέλο της Ύψιστης μορφής, της εκτύλιξης ενός σχεδίου αποκάλυψης μιας ενδόμυχης πραγματικότητας που τη διαποτίζει το υπαρξιακό δέος. Η γυναίκα αυτή λειτουργεί στο σκότος, εφιαλτικά, υπό το κράτος της αδήριτης ανάγκης της απελευθέρωσης της ύπαρξης από τα δεσμά της, ώστε να εξωτερικευθεί και να εκδηλώσει το άγχος, την αγωνία και την ενοχή της.

Η οπτασιακή μορφή του Διαβόλου αξιοποιείται πολύμορφα από τον Σολωμό. Το παράδειγμα του «Λάμπρου», ψυχής κολασμένης, είναι παρεμφερές με εκείνο της Γυναίκας της Ζάκυθος – εξάλλου η  εωσφορική συγγένεια των εκπεπτωκότων πρωταγωνιστών στα δύο αυτά έργα του Σολωμού είναι εμφανής. Η ενοχή, εν είδει μοίρας, υπερβαίνει τους ήρωες. Οι πράξεις του Λάμπρου οδηγούν σε ένα σατανικό και τρομερό πεπρωμένο. Η θεϊκή δύναμη δεν μπορεί να τον συγκρατήσει, αφού τάσσεται κατά μέτωπο απέναντί της. Η επιθυμία της εκτροπής διά της ανομίας αποκαλύπτει το βάθος των ενοχών του.

Ο Δαίμονας και στα δύο αυτά σολωμικά έργα αναδεικνύεται σε έσχατη ουσία. Ο συγγραφέας το σολωμικό όραμα της καταστροφής και τον τρόμο μπροστά στη συμφορά και τον αφανισμό τα συνάπτει εύλογα με την αγωνία, όπως τη θεώρησε ο ρομαντισμός. Αυτός ακριβώς ο τρόμος, νίκη στην ουσία του Κακού, της αυτοσυνειδησίας δηλαδή και της ορμής του προσώπου προς την απεριόριστη ελευθερία, είναι που υπερβαίνει τον ηθικό νόμο. Είναι η δοκιμασία εκείνη που αντιμάχεται μέσω της συμφοράς την ηθική δύναμη.

Κάναμε λόγο για επιμέρους κεφάλαια, ενισχυτικά της ρομαντικής ιδιοσυστασίας του σολωμικού έργου, ερμηνευτικές προσθήκες για την κατανόηση του Δαιμονιακού Υψίστου. Η αποσπασματικότητα, για παράδειγμα, στον «Λάμπρο» ως σύνολο, από κοινού με την αποσπασματικότητα της γραφής και το είδος της αισθητικής μορφής του έργου, δεν συνιστούν για τον συγγραφέα μειονέκτημα, αδυναμία δηλαδή του ποιητή να περατώσει το έργο του, μια ατέλεια ποιητική, αλλά δείγμα των αρχών του ρομαντισμού και κατ’ επέκταση της διαμορφωμένης στο κλίμα αυτό ρομαντικής φύσης του Σολωμού. Πρόκειται για την αισθητική του αποσπάσματος, την ανολοκλήρωτη, για τα συνήθη δεδομένα, εικόνα του έργου, για την αποσπασματική απόδοσή του. Και δεν είναι μόνο ο «Λάμπρος»· πολύ περισσότερο είναι τα σχεδιάσματα των «Ελεύθερων πολιορκημένων», όπου η ιστορική βάση αντιστρατεύθηκε τις επιταγές του ρομαντικού πνεύματος και συνακόλουθα τις υπαγορεύσεις του ποιητή, συντελώντας στο ανολοκλήρωτο και ατελέσφορο της προσπάθειας. Η ρομαντική ευαισθησία, με άλλα λόγια, ρέπει προς το αποσπασματικό, με τη λογική ότι η τετελεσμένη μορφή, η ολοκληρωμένη εικόνα, δεν συνάδει με τη λειτουργία των δυνάμεων του νου και της φαντασίας, οι οποίες είναι απέραντες και απροσμέτρητες, επομένως ατελείς. Η ποιητική δημιουργία του ρομαντισμού με την αέναη υπαρξιακή αγωνία και τον εξακολουθητικό οραματισμό δεν μπορεί να έχει πέρας· κατευθυνόμενη προς το Ύψιστο είναι διηνεκής και ατελεύτητη. Γράφει χαρακτηριστικά εν προκειμένω ο Ροζάνης, θέση που ισχύει γενικά για τον ρομαντικό Σολωμό: «Είναι άστοχο εντελώς να θέλουμε σήμερα να διαβάζουμε τον Διονύσιο Σολωμό χωρίς παράλληλα να διαβάσουμε τον Ευρωπαϊκό Ρομαντισμό. Άστοχο, διότι αλλιώς ποτέ δεν θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε τις δημιουργικές του αφετηρίες, να δώσουμε σχήμα και μορφή στην αγωνία του πνεύματός του, αλλά και στην εκφραστική του αγωνία». Η εκφραστική αγωνία συνδετέα και με το απόσπασμα, στο οποίο αναφερθήκαμε ως οργανικό δείγμα της ρομαντικής πνοής του ποιητή.

Το ίδιο ισχύει και για τη διαμόρφωση της γλώσσας του Σολωμού. Όπως η τύχη του αποσπάσματος είναι συνέπεια του ρομαντικού πεπρωμένου στην επιζήτηση της τελειότητας ενώπιον του αντικειμενικού φάσματος της ατέλειας, έτσι και ο αγώνας για την κατάκτηση μιας γλώσσας ακαλλιέργητης και της διατύπωσης με αυτήν του τέλειου υπακούει στις ίδιες αρχές. Η ατέλεια της γλώσσας του ποιητή εξαρτάται από το ασύλληπτο γλωσσικό ύψιστο, καταλήγοντας πάλι σε μια άλλου είδους καταστροφή, στην αδυναμία καθολικής διατύπωσης του ανείπωτου που εγκυμονεί η φαντασία και ο νους. Έτσι, ο γλωσσικός οραματισμός είναι μια άλλη μορφή, στο εκφραστικό πεδίο αυτή, του ποιητικού σχεδίου με στόχο το ιδανικό. Δεν θα επεκταθούμε, ανιχνεύοντας τη ρομαντική συνέπεια του Σολωμού, όπως την αναλύει ο συγγραφέας με ποικίλες άλλες επιμέρους αναφορές του. Ενδεικτικά μόνο θα προσθέσουμε ότι και η στιχουργία και η ορθογραφία και η διττή χρήση, άλλοτε της ιταλικής και άλλοτε της ελληνικής, γλώσσας, αλλά και η όλη αισθητική στον «Λάμπρο» υπείκουν στα κελεύσματα του ρομαντισμού, στο προορισμένο και απρόσιτο Υψηλό.

Όσον αφορά στον ρόλο της ιστορίας, ο ποιητής έζησε σε ιστορική περίοδο, η αποτύπωση της οποίας είναι εμφανής στο έργο του. Όμως μέσα από αυτή την απτή πραγματικότητα, ή με αφορμή αυτήν, προβάλλει έναν κόσμο φαντασιακό, ανάγοντας την ιστορική πράξη από τη μερικότητά της σε ιδέα με καθολικό κύρος, στην προσπάθειά του μέσα από την ιστορία και τα γεγονότα της να αναχθεί σε τελεσίδικα συμπεράσματα για τη σύλληψη ενός ανώτερου σχεδίου, καταδεικτικού της ολότητας των εσωτερικών οραματισμών του. Πρόκειται για προσπάθεια οργανικής αφομοίωσης του μεμονωμένου ιστορικού συμβάντος και υπέρβασής του, με την ένταξή του στο σχέδιο μιας καθολικής ποιητικής οικονομίας για την ερμηνεία του κόσμου· για μια ηθική ιστορία, όπου παρελθόν και μέλλον συναντώνται στο παρόν, το οποίο και λειτουργεί ως σημείο συγκέντρωσης και συνθετικής αφετηρίας προς την κατάκτηση της πραγματικής ελευθερίας, απαλλαγμένης από τα υλικά δεσμά του ιστορικού παρελθόντος· ελευθερίας επίσης υπερβατικής,  αποτύπωσης του ιδανικού, υπό την έννοια ότι έρχεται σε αντίθεση και πάλι με την ατελή ανθρώπινη φύση, ως υποκείμενη στη φθορά.

Ο Στέφανος Ροζάνης το τεράστιο κεφάλαιο του ρομαντισμού, και κυρίως τις αρχές του, τα κατέστησε προσβάσιμα για μια εποικοδομητική πρόσληψη. Χωρίς σχοινοτενείς αναλύσεις ή εξαντλητικές υποσημειώσεις κατόρθωσε να γίνεται αβίαστα και με οργανικό τρόπο κατανοητός, ερμηνεύοντας το ρομαντικό φαινόμενο· αυτά όλα, σε συνδυασμό με την εφαρμογή τους στη σολωμική ποίηση, πιστώνονται στα θετικά, και κυρίως στο αξιανάγνωστο, του έργου του.

Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής φιλολογίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου